Köşpendeler - EE - Jantalas-19

Neplyüev qazaq yele men patşa ükemeteneñ arasındağı qırği-qabaqtıqtı bäseñdetudeñ ber aylası betem söz jürgezumen qatar, qazaq dalasımen sauda-sattıqtı keñeyte tüsude dep oyladı. Ol, tepte, ber mıñ jete jüz qırıq jetenşe jılı Sırtqı ester kollegeyäsına bergen raportında: «Bul halıqtı qur qorqıtumen ğana yemes, köberek sauda-sattıq sekelde jaqsılıq ester arqılı da bağındıru jolın oylauımız kerek» dep jazdı. Yeger buğan qazaq yele könbeyten bolsa, olardı küşpen bağındıru üşen, özene jäne Oyıl jolındağı äskerdeñ bastığı general-mayor Ştokmanğa Jayıq qazaq-orıstarınan yeke mıñ, Orınbor men Or bekenesterendege äskerden bes mıñ soldat bereluen surağan. Tübe bul äsker az bola qalsa, tağı qalmaq, başqurt, şoqınğan tatarlar men meşerler sekelde Rosseyä patşalığına bağınıştı buratana ulttardan on mıñğa tarta qarulı adam qosılsın degen. Ärine, osınşama äskerde Neplyüev nege surap otırğanı Sırtqı ester kollegeyäsına da ayqın yede.
Osınday jağdayda qazaq yeleneñ öz täuelsezdegen saqtap qaluı yeketalay şarua.
Ber jağınan jiırma mıñ äskeren jalaqtatıp joñğar qontayşısı Qalden Tseren, yekenşe jağınan däl osınday äskeren qazaq jerene kergeze bastağan orıs patşası. Jan alqımğa yende kelde. Han men sultandar özdereneñ jolın tauıp jattı: bere orıs patşasına qızmetke kerde, bere Joñğar qontayşısımen auız jalaspaq boldı. Al qara halıq şe? Jerenen, bostandığınan ayrıluğa jaqın qalğanın sezep, jantalastı.
Orıs patşası arqılı «jumaq ornatam» degen Äbelqayırdan da, Joñğar qontayşısı arqılı tınıştıq äkelem, atameken Türkestanıñdı qaytıp äperem degen Äbelmämbetten de halıq suiy bastadı. Belegen sıbanıp jeberep, ol yende batır jegettereneñ soñına yerde. Orıs patşası saldırğan bekenesterde şaptı, keruenderen tonadı, patşa soldatınıñ qolınan ber şarua ölse, onıñ qunın yeke yese qaytaruğa tırıstı. Osılay Keşe jüzdeñ köp ruları atqa qonsa, Orta jüzdeñ jegettere de bos qalmadı. Äbelmämbet hannan köre, yende olar öz aralarınan şıqqan Bayan, Malaysarı, Bögenbay, Buqarbay, Oljabay, Yelşebek sekelde batırlarınıñ jasağı bop, tus-tustan Joñğar qontayşısınıñ üstemdegene qarsı şıqtı.
Orıs patşalığınan ne äsker, ne Jayıqtıñ arğı betenen jaylı qonıs, ne amanatqa bergen balası Qojahmette qaytıp ala almağan Äbelqayır özeneñ qadereneñ şın tüse bastağanın yende ayqın sezende. Bul Äbelqayırdıñ yemes, Orınbor gubernatorı Neplyüevteñ qatese yede. Äbelqayır qazaq yelen Rosseyäğa qosu jolındağı alğaşqı qayratkerlereneñ yeñ tabandısı yekene dausız bolatın, yel közende onıñ qaderen kötere belu kerek yede.
Soñınan yergen jurtınıñ özenen alıstay bastağanın uqqan Äbelqayır qattı sastı. Berese qaramağındağı yelde Orta Azeyä handarınıñ jerene köşuge, ne bolmasa İran şahınıñ qol astına keruge ügettede. Ondağı oyı yeger qazaq ruları solay qaray auar bolsa, orıs patşası qaramağıma özeme kerek äsker berep, qazaq yelen berekteruge tağı şaqırar degen ümet. Budan da yeşteñe şıqpadı. Qazaq jurtı jat yel handarına jalınıştı bolğannan göre, qanday qiındıq körse de öz jerende qalğanın artıq körde. Bul ber yerekşe ökeneş yede. Näder şah äskere kelmey turıp, 1744 jılı Äbelqayır Hiuanı basıp alğan. Soñınan turğın yeldeñ bülenşelege arqılı az uaqıt bul arağa Nuralı da han bolğan. Näder şah munı da quıp jebergen. Hiua handığınan ayrılıp qalğan Äbelqayırdıñ jüregen ökeneş jegedey jegen. Halıq bolsa jolın öze tauıp kete me dep qorıqqan Äbelqayır, sasqanınan orıs patşalığına qarsı qimıl körsete bastadı. Sonday äreketteñ bere qırıq jetenşe jılı boldı. Äbelqayırdıñ aqılımen qazaqtıñ yeke mıqtı qolı Üyşekteñ tömenge jağındağı muz bop qatıp qalğan Jayıq özeneneñ üstemen ötep, Qızıljar degen jerde qalmaqtardıñ ulısı men orıs balıqşılarınıñ qalaşıqtarın şaptı. Köp malın, tabın-tabın jılqıların aydap aldı. Altı jüzden astam qalmaq pen orıs adamdarın tutqın yetep özderemen berge äkette. Osı jılı tağı da qazaqtıñ bes jüz adamnan qurılğan jasağı Üyşekte aynala ötep, üstert arqılı Yedeldeñ jağasına şıqtı. Tağı tınış jatqan jurttı şauıp, mal-mülekteren olja yette. Beraq jolay özderen añdıp jatqan kazak-orıs jasağına duşar bolıp, äzer qaşıp qutıldı. Äbelqayır Rosseyä bekenesterene qarsı basqa da jorıqtar uyımdastıra bastadı. Äbelqayırdıñ bunday qılığın körgen Keşe jüzdeñ key ruları onıñ mañına qaytadan şoğırlana tüste.
Alayda Äbelqayır Rosseyä sekelde ulı memlekette az qolmen qarsı şığıp, muqata almaytının jaqsı beleten. Sol sebepten de ol balası Qojahmette bosatıp alamın ba degen ümetpen, tutqınğa tüsken orıs adamdarın qaytarıp bergezuge bertalay äreket estede. Beraq orıs äkemdere onıñ bul oyın tağı teres uqtı. «Bezge qarsı äreketterenen yeşteñe şıqpaytının belgendekten, Äbelqayır burınğısınan köre juasıdı» dep jazdı Neplyüev Sırtqı ester kollegeyäsına.
Al bul kezde Joñğarmen tel tabam degen Äbelmämbetteñ de basqınşı yelmen dos bola almaytınına köze jetken. Qalden Tserenneñ bar közdegene qazaq yelen bütendey özene bağındıru yekenen Orta jüzdeñ hanı tüsende. Rosseyä patşalığı aldında Äbelqayırdıñ bedeleneñ tüse bastağanın belgen Äbelmämbet yende orıs äkemderemen tel tabuğa tırıstı.
Demek, orıs äkemdere Äbelmämbetteñ jäne oğan yergen Abılay sekelde sultandardıñ munday ıqılasın paydalanğısı kelde. Yende Orınbor gubernatorı Neplyüev özeneñ yeske ädete — qazaq handarın, sultandarın ber-berene aydap salatın ädesene qayta köşte. Ol yende Äbelqayırğa qarsı Baraq sultandı paydalanudı oyladı. Bul kezde Äbelqayır men Baraqtıñ arası äbden şielenesep bolğan. Osıdan jartı jıl burın ğana Baraqtıñ balası Hanbabaydıñ Sozaqtı bilep turğan äkesene Hiuadan Sırdareyä arqılı jebergen jetpes tüyele keruenen Äbelqayırdıñ jasaqtarı talap alğan, osı keruen jayında habar bergen Neplyüevteñ öze yede.
Bul kezde Orta jüzdeñ hanı Äbelmämbet Türkestandı beremen dep aldağan Qalden Tserennen mülde at quyrığın üzgen. Joñğar qontayşısınıñ şaqır-
ğanına, aqsaqaldarmen aqıldasıp barmay qoyğan. Buğan aşulanğan Qalden Tseren qolındağı Äbelmämbetteñ amanat balası äbelfeyezde, Baraqtıñ ulı, Şağaydı özderene qaytarıp, qazaq dalasındağı yelşeleren, saudagerlereneñ bären jinap alğan. Bunısı Qalden Tserenneñ tağı soğısamın degene yede. Bunday jağdayda Orta jüzdeñ hanı Äbelmämbet te, batırları Baraq, Abılay, Jänebek, Bögenbay, Küşek te, Keşe jüzdeñ belde adamdarı Buğıbay, Bökembay, Altay, Tayman, tepte han balaları Nuralı, Yeralı, Ayşuaq ta Rosseyä jağına şığıp, sonı panalaudı uyğarğan. Bunı bereue yel qamın oylap estese, yende bereulere qorıqqandığınan maquldadı. Baraq sekeldelere Rosseyä patşasına bağınudı tüpke oyı unatpasa da, basqa lajı bolmay, amalsız könde.
Bükel Orta jüz ben Keşe jüz basşılarınıñ bulay Rosseyä jağına kürt qulauına tek Joñğar qontayşısımen aralarınıñ qiındap ketue ğana sebep bolğan joq. Halıq bul kezde soğıstan, alıs-julıstan äbden şarşağan yede. Yende ol az uaqıt bolsa da tınıştıq ezdep, özeneñ azıp-tozıp bara jatqan şaruasın jöndegese kelgen. Munday alasapıran kezeñde halıq tınıştıq tek orıs patşalığı arqılı ğana kelede degen senemde yede. Öytkene Rosseyä patşalığı keşe qazaq jerene bekenes retende salğan: Orsk, Yeletsk, Troitsk, Üyşek, Yamşenev, Semeypalat, Tobolskelerdeñ bärende de sauda-sattıq jürgeze bastağan. Qazaq yelene kerege de osı. Yende olar bul qalalardağı orıs saudagerlerene malın, teresen, jün-jurqasın satsa, özene kerek astığın, matasın, qazan-oşaq, ıdıs-ayağın, ketpen-baltasın aldı. Orıs äkemdere qazaq yelene tek mıltıq, kükert sekelde qauepte zattardı köp satuğa ruqsat yetpede.
Rosseyäda sauda qalalarınıñ küşeye bastağanı sonşalıq, ondağı bolatın järmeñkelerge qazaq jeren basıp Orta Azeyä handarınıñ sauda keruendere de kelde. Al qalıñ buqara orıs qara şekpenderemen tayau tanısıp, olardan yegen salu, balıq aulau sekelde önegelerde üyrenuge kereste. Köbe öze sekelde şarualarmen tamır-tanıs bop aldı. Orıs äkemdere de bos jatpadı. Berese Äbelmämbetke, berese Abılay, Baraq, Jänebekterge ber kezde Rosseyä qol astına kergenderen qulaqqağıs yetep, kese jeberumen boldı.
Osı tusta Keşe jüz hanı Äbelqayırdıñ küye burınğısınan da naşarlay tüste. Yeke jüzdelek sayasatınıñ saldarınan ol ne qazaq yeleneñ, ne orıs patşalığınıñ senemene kere almadı. Al Orınbor gubernatorı Neplyüev öz jurtınıñ aldında qadere ketken Äbelqayırdan müldem qutıludı qarastıra bastadı. Bul jolı ol Äbelqayırdı senat, ne Sırtqı ester kollegeyäsı arqılı yemes, Keşe jüz hanınıñ Orta jüz sultandarımen bäz bayağı bas arazdığın paydalanu arqılı-aq qurtpaq boldı.
Al Äbelqayır yende tekeley Peterburgpen teldespekke qol sozdı. Ol özeneñ Neplyüevpen qırği-qabaq yekenen aytıp, järdem surap Tevkelevke hat jazdı. Orınborğa bul hattı alıp kelgen Qudabaydı yerteñene Neplyüev şaqırıp aldı.
— Orınborğa nege keldeñ? — dede amandıqtan keyen.
Qudabay jasırğan joq.
— Äbelqayır hannıñ general Tevkelevke jazğan hatın äkeldem. Osı jerden Peterburgke baratın bereu arqılı berep jebermekşemen.
— Hat ne jayında?
ärine, dvoryan tärbiesemen ösken Neplyüev berudeñ hatın aşıp oqudan aulaq yede. Al telmaş, hannıñ öteneşemen öze jazğan hattıñ dımın da jasırmay bären aytıp berde. Hattıñ tüpke mäne Keşe jüzdeñ hanın Orınbor gubernatorımen tatulastıru jayında jäne Neplyüevteñ öze senatqa jazğan Äbelqayır yekeueneñ arasındağı qayşılıqtar turalı bolğandıqtan, Neplyüev Äbelqayırdıñ añqaulığına yezu tartıp külde de:
— Jaqsı, hatıñdı yerteñ bezdeñ poçta arqılı jeber, — dede. Sosın ketep bara jatqan Qudabaydı toqtatıp, — Keşe jüz hanı men Orta jüz sultandarınıñ arasındağı baq talastıqtı, qaysımız orıs patşasına köberek jağınıp, ataq-däreje alamız deuden tuğan öşpendekte özem de jaqsı belemen. Beraq mäsele qazer onda yemes... Basqada. Rosseyä patşalığı yende Äbelqayırğa arqa süyey almaydı...
Qudabay säl basın köterde.
— Äbelqayır han rayınan müldem qaytıp, berjola Rosseyä patşalığına arqa süyegese kelse de me?
— Bäreber, — dede Neplyüev. — Yende Äbelqayır rayınan qayta ma, qaytpay ma, mañızı joq. Özenen aqıldı jas şıqsa, käreneñ oğan jol berue jaratılıs zañı...
«Ol jasıñ Äbelqayırdıñ balası Nuralı ğoy! — dede eşenen Qudabay. — Nuralı şu bastan özen durıs ustap kelede. Beraq Äbelqayır tärezde kökjaldar ber bulqınğanında joq qılğalı turğan arıstan aşulansa, Nuralı sekelde köjekteñ nesen qaldıradı?»
— Sonda... Bezdeñ hanımızdı ornınan tüsermeksezder me? — dede täuekelge bel buğan Qudabay, — senat ol turalı ukaz berde me?..
— Öyte qoyar ma yeken... — Neplyüev yende Qudabayğa ızğarlana qaradı.— Patşa ükemeteneñ Äbelqayırda yende şaruası joq. Qazaq sultandarın özene qarsı qoyğan yeken, jauabın da öze bersen...
«Sonda Äbelqayırdı o düniege qay sultan jöneltuge tieste? — Qudabay tepte terlep kette. — Gubernatorı qayda bastap baradı?»
— Meneñşe qazaq yelendege onıñ qas jauı Orta jüzdeñ hanı Äbelmämbet, — dede Qudabay. — Yekeueneñ arasındağı baq talastıq...
— Joq, Orta jüzdeñ hanı bul eske jaramaydı. Äbelmämbet Äbelqayırdı ölterep, bükel Keşe jüzde özene qarsı qoyar aqımaq yemes. Basqa qaysısı bar?
— Baraq sultan... Yekeueneñ arasındağı öşpendelek beren-bere nağız ölemge qeyärlıq jağdayda. Onıñ üstene Baraq sultan orıs qalalarınıñ qazaq jerene salına bastauınıñ bas ayıpkere Äbelqayır han dep sanaydı, Kek aluğa ol tayınbas...
— İä, Baraq sultan bezge de dos yemes, «qol astına kerdek» degen antı qur şığarıp salma söz. Şın berelep jürgen ol joq. Mene, osı Baraq sultandı paydalanu kerek...
— Sonda mağan ne buyırmaqsız?
— Baraqtan joñğar qontayşısı qunın suramaydı. Raqmeten aytadı, seneñ mendeteñ — Baraqqa bezdeñ oyımızdı sezderu... Jäne Rosseyä patşalığınıñ da quğın salmaytındığına senderu.
— Joñğar men orıs patşası Äbelqayır üşen, Baraqtı darğa asıp, oqqa baylamaydı delek. Beraq mundayda jayşılıqta jek körgenmen, han qunın joqtar Keşe jüzdeñ ruları bar yemes pe? Baraq olardan seskenbey me? Qanşa kökjal degenmen, oğan da jan kerek qoy.
— Keşe jüz ruların Nuralığa jeber. Bolaşaq han özene bağınıştı yelemen tel tabısar...
— Al özem jayında...
— Özeñ jayında qam jeme... Rosseyä impereyäsı öz adamın qaşan da qorğay belgen.
Qanşa sum bolğanmen, Qudabay osınau ber alısta jatqan sumdıqtıñ ız-
ğarınan özen toñıp ketkendey, bozara qaldı. Tıñşısınıñ munday halen al-
ğaşqı ret körgen Neplyüev onıñ köñelen aşqısı kelde.
— Orınborğa köpten bere kelgen joqsıñ ğoy, — dede sözde basqa jaqqa burıp. — Gubernator kassasında bertalay yeñbek aqıñ jatır. Sonı ala ket.
Jaña ğana salı suğa ketep turğan Qudabaydıñ türe yende jaynap sala berde.
— Meneñ yeñbegemde umıtpağanıñızğa mıñ da ber raqmet! — dede Qudabay basın iep. — Jañağı tapsırğandarıñız buljıtpay orındaladı.
Yelge qaytqannan keyen Qudabay Hiua hanınıñ qol astında jürgen Baraqtıñ ülken balası Hanbaba arqılı sultan Neplyüevteñ oyın jetkezde. Hanbabadan da şapan kiep, at mende. Yende ol Äbelqayırğa da Orınbor gubernatorınıñ bar sırın jayıp saldı. Tek Hanbabamen söyleskenen aşqan joq. Hannan da kamşat eşek kiep, jorğa mende.
Neplyüevteñ oyı bunsız da kütpegen jerden tez orındaldı. Ber mıñ jete jüz qırıq segezenşe jılı şelde ayınıñ ayağında Äbelqayırmen söylesuge Peterburgten general-mayor Tevkelev kelde. Bul habardı yestesemen bükel balaların jäne Keşe jüzdeñ bastı adamdarın yertep Äbelqayır Orğa jetuge asıqtı. On kündek jerge, at auıstırıp otırıp bes künde kelde. Yeke aptaday bolğan äñgemede Äbelqayır orıs patşalığına, äserese Orınbor gubernatorına degen bar ökpesen ayttı. «Kelenneñ beten kem burın aşsa, sol ıstıq» degendey, Keşe jüzdeñ hanı «Rosseyä qol astına keruene» sebepker bolğan Tevkelevten yeş sırın jasırğan joq, bar oy-qupeyäsın jayıp saldı. Öz zamanınıñ ber aqıldı, berek adamı jäne Rosseyä men qazaq dalasınıñ qosıluına köp yeñbek señergen Tevkelev bu jolı da Rosseyä patşasınıñ otarşılıq sayasatın jürgezuşe adal uäkele yekenen aqtadı. Tel tauıp, Äbelqayırdıñ aşuın tarata belde. Äbelqayır şın jürekten budan bılay da aq patşağa adal qızmet yetuge uädesen berde. Tevkelevpen kelesep, jete jıldan bere qaytara almay jürgen Qojahmeten qaytardı. Ornına yel ağalarınıñ balalarımen berge özeneñ ortanşı ulı Ayşuaq sultandı amanatqa qaldıratın boldı. Ber jıl ötkennen keyen Ayşuaqtıñ ornına yeñ kenjese äbelde jebereten bop uädeleste. Al Neplyüev pen Äbelqayırdıñ arasın jöndeude Tevkelev öz mendetene aldı.

Osılay aq patşağa adal qızmet estemek bop, Äbelqayır yelene qayttı. Qudabaydıñ aytqan qupeyä sırınan qorqıp, jolay Orınborğa soğıp Neplyüevke jolıqpay, tekeley Erğız özeneneñ boyında otırğan Ordasına bettede.
Äbelqayır joñğar jağına şığıp ketteñder dep körşeles qaraqalpaq yelen oqta-tekte şabumen bolatın. Äserese, Äbelqayırdıñ soyılı «Aqtaban şubırındı» kezende osı qaraqalpaq taypasına kelep qosılğan Ulı jüzdeñ ber bölege Jalayır auıldarına qattı tigen. Bul yel qurıp kete me dep qorıqqan Jalayırdıñ bastı adamdarı, yeke mıñ şañırağın jäne olarmen aralasıp ketken yeke-üş qaraqalpaq aulın Keşe jüzdeñ şekarasınan Torğay boyına köşermek bolğan. Osı ber taypa yele köşep kele jatqanda «Sender Äbelqayır auılısıñdar» dep, jaqında ğana özen Orta jüzdeñ beraz jurtına han kötertken Köşek sultan yeke jüz soyılımen qapıda kep tiesken. Köşekteñ qolına Baraq ta kelep qosıldı. Olar qarusız köşte basıp qalğanda, tek jüz üy qaraqalpaqtar ğana qaşıp qutılğan. Osı qutılğan jüz üyge Or qalasınan qaytıp kele jatqan Äbelqayır kezdeste.
Qaraqalpaqtar ayıptarın moyındarına alıp, Keşe jüz hanınıñ qolına berelde. Yende Äbelqayır Baraqtan anau yeke mıñ şañıraqtı tartıp almaqqa bel bayladı. «Özemez bar bolğanı jüz yelu ğana soyılmız, Baraqqa tötep bere almaymız» degen serekterene: «Baraqtan qorıqqan sender — qatınsıñdar. Äytpese yerkekten yerkek qorqa ma yeken» dep bolmay, sol jüz yelu adamımen, uzap ketken köşte quıp bergen. Mümken Keşe jüz hanı jasağınıñ jetkeleksez yekenen oylağan da şığar, beraq nartäuekel yette. Bayağı Nurbike oqiğasınan keyen Baraqqa äbden öşegep alğan namısqoy Äbelqayır, bul ayqastıñ qauepte yekenen aqılğa sala almadı, bar armanı Baraqtı öz qolımen ölteru boldı da turdı. Osı jolı qas jauınıñ qanın eşpese, oğan Baraq yekenşe ret kezdespeytendey körende. Sol sebepten de atına qamşını asığa bastı. Yeke qol Torğaydan ber kündek jerdege Ulkayaq özeneneñ jağasında kezdeste.
Qaramağına yengen Jalayır jegetteremen jasağı köbeyep qalğan Baraq, Äbelqayırdıñ jüz yelu adamına bet baqtırmadı. Tıqsırıp, qorşap alıp, bereuen qaldırmay qıruğa aynaldı. Äbelqayırğa äbden öşegep alğan Jalayır men qaraqalpaq jegettere yende Baraq jağına şığıp, jan ayaspay soğıstı. Beraq jaratılısınan batır Äbelqayır «tağdırdıñ jazğanı osı bolsa körep alayın» dep, keyen şegenbede. Berenşe adamdı at üstenen urıp tüserde. Öze de Baraqtıñ balası Şağaydıñ qolınan at jalın quşıp quladı. Jerde sulap jat-
qan hannıñ janına şapqılap jetken Baraq belendege uzın saptı, süyer uştı Hiua qanjarımen jürek tusınan säl tömendeu jerden qulaştap urdı. Äbelqayır ışqınıp barıp demen aldı. Kögelder aspan zamatta qanğa malın-
ğanday qıp-qızıl bop, şır köbelek aynala jönelde.
— Mene yende alıs-julıs, ümet-arman... bäre-bäre bette, — dede ol ünsez küberlep. Kenet ğajayıp ber oy yeñ aqırğı aqıl-sezemen şarpıp ötte. — Qanday danışpan yedeñ, bayğus qazaq?! Senen basqa berde-ber halıq dünie şerkenge «jalğan» degen at qoymağan bolar. Qalay tauıp qoyğansıñ. Qu dünie, şın jalğan yekenseñ... Ötteñ de, ketteñ ğoy...
Baraq alaburtıp qabındap ketken jüregen zorğa basıp:
— Öz qolımmen ölterdem! Öz qolımmen qanıñdı eştem! — dede aydalada nasattana dauıstap. — Yende armanım joq. Qolımmen estegenemde moynımmen köteruge barmın.
Sonan keyen ol artına qaramastan, atına menep, künşığıs jaqqa qaray jorta jönelde.
... Ber jıldan keyen Keşe jüzdeñ hanı yetep, Yelizaveta Petrovna Nuralığa ukaz berde.
Äbelqayır ölgende, onıñ artında köptegen ulı-qızı, ürem-butaqtarı qaldı. Olardıñ eşenen patşa ükemetenen şen-şekpen kigen pravitelder de, jurtın ağartu jumısına at salısqan ğalımdar da şıqtı.
Äbelqayırdıñ öz atı da tarihtan orın aladı. Beraq ol handıq, jaugerşelek, yerlek esteremen yemes, san qiındıqtarı, qayşılıqtarı bolsa da, tübe tarih öze aqtağan, qazaq yeleneñ Ulı Rosseyä qol astına kersek degen ğasırlar boyı kele jatqan telegen resmi türde memlekettek sayasat satısına kötergen alğaşqı hanı bolıp tanıldı.
Üşenşe bÖlem

E

Qalampır, meyälı jupar añqığan kökoray şalğın beluardan kelede. Sırımbet tauınıñ küngey jağında qaz-qatar qonğan keleñ aq boz üy alıstan aq şağaladay bop köz tartadı. Bul — Abılay sultannıñ aulı. Säl qaşıqtau tustağı şağın qaraşa üyler — töleñget aulı. Töleñget aulınıñ da, sultan aulınıñ da mañayı äbeger, qarañ-qurañ jurt. Soyılıp jatqan mal, köterelgen qazan. Jas ies tolı jazdıñ bası. Tañerteñge mezgel. Tüs aua ülken toy bastalmaq. Qazer soğan äzerlenep jatır. Toy Abılay sultan men Qalden Tserenneñ qarındası Hoçadan tuğan tuñğışı Qasımnıñ jetege tolıp, sündetteluene arnalğan. Abılay joñğarlarmen ber ülken ayqasta qolğa tüsep, üş jıl qontayşınıñ Taşkenttege sarayında tutqında bolğan. Aqırı nemere ağası Äbelmämbet han men Orınbor gubernatorı Neplyüevteñ keresueneñ arqasında ber mıñ jete jüz qırıq üşenşe jılı tutqınnan bosanğan. Qalden Tseren bunıñ ornına amanat yetep Äbelmämbet hannıñ keşe balası äbelfeyez ben Baraq sultannıñ ortanşı ulı Şağaydı alıp qalğan. Qalden Tseren Abılay sultandı qur bosatpağan, tübe özeme kerek bolar dep, oğan süyekte qarındası, batır Hoçanı jar yetep qosqan. Ärine, joñğar qontayşısı özeneñ bul esende yel basqaratın adamğa kerek, Abılaydıñ batırlığın da, aqıldılığın da yeske alğan.
Abılay dañqı bul kezde jer jaratın. Qarındasın bergen qontayşı qatelesken joq yede. Öze han bolmağanmen nemere ağası Äbelmämbet hannan Orta jüzge bunıñ qadere kem tüspeyten. Yel basqaratın yerekşe qasiettereneñ arqasında onıñ dañqı üş jüzge berdey taray bastağan. Kem bolsa da Abılay pekeremen sanasatın küyge jetken. Qarındasın bergen äkke qontayşı qateleste: Abılay degenen estemede, öz sayasatın jürgezde. Qanday jağdayda bolsa da qazaq jeren Joñğardan bosatudı oyladı. Beraq atağı jer jarğanmen, Abılayğa tekeley bağınğan yel — Kökşetaudıñ jan-jağında sıñsi qonğan, özene jete qızın berep, jete otau tekken, Atığay, Qarauıl tärezde Arğınnıñ belde ruları ğana yede. Bul äle onıñ üş jüzge han sanalıp, betene jan qaratpaytınday aybarlı keze yemes. Arğınnıñ ör kökerek, dolı menezde key ruları Abılayğa taqa bas ie qoymağan şağı. Jetedege sotqar ulın sündetke otırğızıp, toy esteudege sultannıñ ber oyı, äzerge şet jayılıp jürgen osı rulardı özene tartu yede.
Yel bileu?